22 listopada 2023 roku – 21 lipca 2024 roku
10 zł normalny / 8 zł ulgowy, bezpłatny czwartek

Prawobrzeżne

Dziewięć wyjątkowych kobiet, które zawsze szły własną drogą.

Dziewięć kobiet związanych z prawobrzeżną Warszawą: badaczki i naukowczynie, nauczycielki i społeczniczki, prekursorki zmian. Każda z nich miała inne cele i inną drogę życiową, ale wszystkie pragnęły samodzielnie o sobie decydować. I wszystkie, na różnych etapach życia, były związane z warszawską Pragą. Ich biografie, choć jednostkowe i właściwe czasom, w których żyły, są uniwersalne i nadal inspirują do dokonywania odważnych wyborów.

Bohaterki wystawy nie są powszechnie znane, choć były cenione w środowiskach, w których działały. Łączy je ambicja, determinacja i chęć dokonywania zmian – i we własnych życiorysach, i w otaczającym je świecie. Miały różne zajęcia i cele, stawały przed innymi wyzwaniami. Były niezależne, zdeterminowane i zaangażowane w pomoc innym, przetarły szlaki dla wielu kobiet.

Helena Rzeszotarska urodziła się w 1879, a Ninel Kameraz-Kos zmarła w 2011 roku. To sto trzydzieści dwa lata burzliwej historii, ale i prywatnych, małych herstorii. Z wystawy wyłania się kalejdoskop losów i osobowości, a także uniwersalne przesłanie o samostanowieniu jako podstawowej potrzebie.

Postaci kobiet zostały przedstawione poprzez osobiste przedmioty i pamiątki z kolekcji rodzinnych, fotografie, dokumenty, obiekty udostępnione przez wiele instytucji, a także nagrania audio. Ze współczesną prawobrzeżną Warszawą bohaterki łączy wyjątkowy projekt artystyczny Katarzyny i Marianne Wąsowskich, które wybrały i sfotografowały miejsca metaforycznie nawiązujące do losów „Prawobrzeżnych”. Zdjęcia i film powstały specjalnie na wystawę.

Wystawa nawiązuje do projektu „Prawobrzeżni”, prowadzonego przez Muzeum Warszawskiej Pragi od 2015 roku i do wystawy „Prawobrzeżni. Biografie niecodzienne” (2016).

Nauczycielka, antropolożka, ceramiczka, aktorka-zakonnica, pływaczka, działaczka syjonistyczna, harcerka, lekarka, malarka i gospodyni salonu artystycznego.

Helena Rzeszotarska (1879–1976) miała 29 lat, gdy założyła na Pradze szkołę dla dziewcząt. Rozwijała ją, pozyskując pełnię praw szkół publicznych. Promowała uzdolnione uczennice i wychowała pokolenia wykształconych kobiet. Podczas okupacji prowadziła tajne nauczanie. Po II wojnie światowej szkoła została upaństwowiona, ale Rzeszotarska uczyła w niej do 1952 roku. Na emeryturę przeszła w wieku 74 lat, ale aż do śmierci w wieku 97 lat miała kontakt z wychowankami.

Maria Czaplicka (1884–1921) była antropolożką i etnografką, wykładowczynią akademicką i działaczką na rzecz praw kobiet. Urodziła się na Pradze, podczas zaborów kształciła się na tajnym uniwersytecie, a później w Londynie i Oksfordzie. Kilkanaście miesięcy w 1914 i 1915 roku spędziła na Syberii. Zorganizowała tę wyprawę, w surowych warunkach prowadziła badania, fotografowała, poznawała miejscowe języki. W 1915 roku jako jedna z pierwszych kobiet uzyskała doktorat z antropologii. Siedem lat później zmarła śmiercią samobójczą.

Wanda Szrajberówna (1886–1962) była artystką, która jako jedna z pierwszych Polek zainteresowała się ceramiką i sztuką stosowaną. Na terenie dzisiejszej Białołęki w 1924 roku otworzyła Stację Doświadczalną dla Ceramiki Ludowej, gdzie edukowała rzemieślników, a w szkole ceramicznej, zwanej potocznie „garnkownią”, uczyła dziewczęta z okolicznych wiosek.

Hanna Hirszfeldowa (1884–1964) studiowała na prestiżowych uczelniach medycznych Europy. Miała dwa doktoraty, znała siedem języków. Była jedną z najlepiej wykształconych lekarek swoich czasów. Praktykowała medycynę jako pediatrka, prowadziła badania z hematologii, immunologii i serologii. Podczas epidemii tyfusu na froncie I wojny światowej pracowała jako lekarka wojskowa, organizowała szpitale polowe i laboratoria, badała właściwości grup krwi. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zamieszkała w Warszawie, gdzie była m.in. ordynatorką oddziału dziecięcego kliniki uniwersyteckiej i prowadziła prywatną praktykę. W czasie okupacji hitlerowskiej razem z rodziną trafiła do getta, gdzie była ordynatorką oddziału szpitala na Lesznie. Udało jej się uciec, po wojnie zamieszkała we Wrocławiu.

Stanisława Umińska (1901–1977) była jedną z najzdolniejszych aktorek dwudziestolecia międzywojennego. W 1924 roku zastrzeliła umierającego na raka wątroby narzeczonego. Została uniewinniona po głośnym procesie, ale tragiczne wydarzenie na zawsze zmieniło jej życie. Wstąpiła do Stowarzyszenia Samarytanek, przyjęła śluby cywilne i imię Benigna, została przełożoną Zakładu dla Dziewcząt „Przystań”. Trafiały tam młode kobiety mające konflikt z prawem, często nieletnie. Oprócz pracy, nauki gotowania i szycia wychowanki Przystani uczestniczyły również w zajęciach teatralnych. Podczas okupacji dziewczęta zagrały w słynnym konspiracyjnym przedstawieniu „Pastorałki”, przygotowanym przez Leona Schillera i Tacjannę Wysocką.

Towa Rubin (1907–1989) w 1933 roku założyła na Rembertowie kibuc dla kobiet w ramach syjonistycznej organizacji Bruria. W kibucu osiem młodych Żydówek poprzez pracę i naukę przygotowywało się do emigracji i budowania nowego życia w Palestynie. Towie udało się zorganizować fundusze i dokumenty umożliwiające wyjazd, który doszedł do skutku w marcu 1934 roku. W Tel Awiwie kontynuowała działalność, dzięki czemu kobietom współtworzącym nowy kibuc udało się sprowadzić bliskich.

Józefa „Buba” Czuperska (1920–1993) nauczyła się pływać z pomocą matki, Józefy, która była jedną z pierwszych instruktorek pływania w Warszawie. Czternastoletnia Buba wzięła udział w wyścigu pływackim Wilanów-Warszawa. Na metę przypłynęła jako pierwsza z kobiet dystansując 73 bardziej doświadczonych pływaków. Startowała w wielu wyścigach, także tych na rzece, a w 1937 roku zdobyła mistrzostwo Polski na dystansie 200 metrów stylem klasycznym. Po II wojnie światowej sędziowała zawody sportowe, była instruktorką pływania i trenerką młodzieży, opiekowała się m.in. młodą Agnieszką Osiecką.

Jadwiga Czajka (1923–2008) była harcerką, członkinią Szarych Szeregów i Armii Krajowej, nauczycielką. Po wojnie czynnie włączyła się w reaktywację harcerstwa i uczyła historii w liceum. Była harcmistrzynią, współzałożycielką Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych, rozwijała turystykę krajoznawczą, działała w Towarzystwie Przyjaciół Warszawy.

Ninel Kameraz-Kos (1937–2011) była inżynierem, ale poszukiwała własnej drogi życiowej. Malowała, pracowała w Żydowskim Instytucie Historycznym, badała obyczaje żydowskie, napisała wielokrotnie wznawianą książkę „Święta i obyczaje żydowskie”, którą przetłumaczono także na język hebrajski. W trudnym czasach PRL-u prowadziła wraz z mężem salon artystyczny w mieszkaniu na Pradze. Na Jagiellońskiej spotykało się grono przyjaciół, ludzie teatru, literatury i sztuki. W latach 80. XX wieku salon artystyczny stał się salonem konspiracyjnym, w którym działało podziemne wydawnictwo.

KOLOFON

Kuratorka: Jolanta Wiśniewska

Współpraca: Elżbieta Miecznikowska (Wanda Szrajber)

Projekt wystawy: Kosmos Project

Projekt artystyczny: Katarzyna Wąsowska, Marianne Wąsowska

Produkcja: Monika Mazurek, Marta Galewska

Projekt graficzny: Marta Masella

Projekt plakatu: Anna Światłowska

Materiały audio: Anna Mizikowska

Tłumaczenie: Ewa Kanigowska-Gedroyć

Redakcja i korekta: Urszula Drabińska

Realizacja: Ksenia Góreczna, Paweł Grochowalski, Krzysztof Hernik, Piotr Lipiński, Artur Miniewicz, Katarzyna Radecka, Anna Rutkowska, Leszek Sokołowski, Mariusz Stawski, Adam Wrzosek

Opieka konserwatorska: Piotr Kaczkiełło, Beata Kołodziejska, Julia Kłosińska, Igor Nowak, Piotr Popławski

Koordynacja digitalizacji: Mikołaj Kalina

Wypożyczenia zewnętrzne: Janusz Kurczak

Program towarzyszący: Ewelina Bartosik, Aleksandra Karkowska-Rogińska

Komunikacja i marketing: Joanna Andruszko, Melissa Czaplicka, Agata Fijałkowska, Agata Fronczyk, Klaudia Gniady, Daniel Karwowski, Anna Ładna, Aleksandra Migacz, Jowita Purzycka, Milena Soporowska

Zbiory prywatne: Dominique Belin, Anna Czajka, Izabella Czarkowska, Jacek Czuperski, Nili Eisen, Urszula Glensk, Piotr Kiełbasiński, Bohdan Kos, Łukasz Kos, Róża Karwecka, Elżbieta Litwin-Staszewska, Elżbieta Miecznikowska, Ligia Socha

Wypożyczenia z instytucji: Archiwum Państwowe w Warszawie, Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Archiwum Polskiego Radia, Radio Wrocław, Biblioteka Cyfrowa Regionalia Ziemi Łódzkiej przy Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Łodzi,  Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, Główna Biblioteka Lekarska w Warszawie, Instytut Sztuki PAN w Warszawie, Komisja Historyczna, Dolnośląska Izba Lekarska we Wrocławiu, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, Liceum Ogólnokształcące im. Ruy Barbosy w Warszawie, Miejska Biblioteka Publiczna w Radomiu, Muzeum Mazowieckie w Płocku, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Teatralne w Warszawie, Muzeum Plakatu, oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie, Muzeum Warszawy, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Pitt Rivers Museum w Oksfordzie, Szkoła Podstawowa nr II im. St. Szymańskiego w Zawierciu, Śląska Biblioteka Cyfrowa, Towarzystwo Naukowe Płockie, Wojewódzka Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie, Zgromadzenie Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego w Niegowie

Dziękujemy bliskim bohaterek wystawy oraz instytucjom wypożyczającym materiały. Szczególne podziękowania dla Urszuli Glensk, Elżbiety Miecznikowskiej, Bartłomieja Włodkowskiego oraz Doroty Raniszewskiej za okazaną pomoc i współpracę oraz udostępnienie efektów własnych kwerend; dla Dominique’a Belin, Wojciecha Brojera, Jacka Czuperskiego, Urszuli Glensk i Róży Karweckiej za nagrania relacji; dla Dariusza Kunowskiego i Oli Sidor za nagrania lektorskie, a także dla Krzysztofa Gajewskiego za współpracę przy tworzeniu audiowizualnych materiałów biograficznych.

Patronat medialny: Miesięcznik Stolica, Twój STYL

Przy wsparciu: Fundacja Magovox